W lipcu 1954 r. prezydium Powiatowej Rady Narodowej postanowiło stworzyć zakład przetwórstwa warzywniczo-owocowego na terenie dotychczas zajmowanym przez szkołę zawodową przy ul. Targowej. Pozwoliłby on wykorzystać zaplecze surowcowe powiatu oraz zagospodarować nadwyżkę siły roboczej. Wcześniej od 1865 do 1936 r. funkcjonował tutaj browar, jego ostatnim właścicielem był Walter Spohn.

PPRN w uchwale z 6 grudnia 1956 r. przeprowadziło reorganizację przedsiębiorstw przemysłu terenowego na terenie powiatu, postanawiając z dniem 1 stycznia 1957 r. utworzyć „Górowskie Zakłady Przemysłu Terenowego – Góra Śląska”. Planowano, że w ich skład wejdą: Cegielnia Zaborowice i Górna Wrończa podległe Wołowskim Zakładom Przemysłu Terenowego Materiałów Budowlanych w Wołowie; Zakład Dziewiarsko-Odzieżowy w Górze podległy Wojewódzkiemu Zarządowi Przemysłu Terenowego Nr 2 we Wrocławiu; Wytwórnia Win w inwestycji podległa Obornickim Zakładom Przemysłu Spożywczego w Obornikach Śl.; drukarnia w Górze Śl. podległa PPRN w Górze Śląskiej[1]. Ostatecznie – na początku 1957 r. – „Górośląskie Zakłady Wielobranżowe Przemysłu Terenowego”, bo taką przyjęły nazwę, składały się z trzech zakładów: drukarni, zakładu odzieżowego i projektowanej winiarni[2]. Funkcję dyrektora pełnił Stanisław Lorek[3].

Po dwóch latach, 23 grudnia 1959 r. PPRN podjęła uchwałę o wydzieleniu z dniem 1 stycznia 1960 r. wytwórni win z „Górośląskich Wielobranżowych Zakładów Przemysłu Terenowego” i na jego bazie utworzeniu „Górośląskich Zakładów Spożywczych Przemysłu Terenowego”. W jego skład miał wejść górowski browar podlegający Bojanowskim Zakładom Spożywczym Przemysłu Terenowego[4]. Nastąpiło to 1 kwietnia 1960 r.[5]

27 kwietnia 1960 r. doszło do reasumpcji tej uchwały. Chodziło o kwestie językowe. Ustalona uprzednio nazwa przedsiębiorstwa przemysłu terenowego nie była zgodna z urzędową nazwą powiatu i siedzibą przedsiębiorstw. Teraz to przedsiębiorstwo zaczęło się nazywać „Górowskie Zakłady Spożywcze Przemysłu Terenowego”[6]. Dotychczas powszechnie używano nazwy „Góra Śląska”, stąd potworek językowy „górośląskie”, mimo że jeszcze w 1946 r. ustalono oficjalną nazwę miasta na „Góra”. W 1960 r. niespodziewanie zaczęto używać i egzekwować używanie nazwy urzędowej. Nie znam przyczyny tych działań.

Znamy nazwiska dwóch dyrektorów, którzy w tamtych latach kierowali czy to Górośląskimi Wielobranżowymi Zakładami Przemysłu Terenowego – Józef Betliński (1959-1961 r.), wcześniej szefował krochmalni w Niechlowie; czy to Górowskimi Zakładami Spożywczymi Przemysłu Terenowego – Roman Ratajczyk (1961-1966). 20 września 1961 r. egzekutywa KP PZPR zatwierdziła wniosek PPRN o zwolnieniu J. Betlińskiego (doprowadził zakład do ogólnego chaosu) i powołaniu R. Ratajczyka[7].

Początkowo zakładano, że winiarnia (będę używał takiej nazwy, w oficjalnych dokumentach zawsze występuje jako wytwórnia win) będzie wytwarzać wina, kompoty, dżemy i miody, ale ograniczono zakres produkcji do win (400 tys. litrów).

Uruchomienie winiarni wymagało przebudowy byłego browaru. Tego zadania podjęło się Wrocławskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego we Wrocławiu. Zlecenie przyjęło w listopadzie 1957 r. Rozpoczęcie prac planowano rozpocząć 15 stycznia 1958 r.[8], faktycznie – 18 lutego 1958 r.; ich zakończenie planowano na
31 grudnia 1958 r. Wykonawca nie dotrzymał tego terminu, ponieważ przedsiębiorstwo nie załatwiło wielu spraw: niekompletna dokumentacja techniczna przełożyła się na przewlekłość robót, były przerywane, nawet na kilka miesięcy; pojawiła się konieczność wykonania dodatkowych robót. Przewidywano, że budynek administracyjno-socjalny będzie remontowany, ale okazało się, że jest zagrzybiony i wg ekspertów winien być rozebrany. Szybko do tego nie doszło, bo mieszkaniec tego budynku nie mógł uzyskać innego mieszkania.

12 czerwca 1959 r. zakończono inwestycję[9], choć pojawiły się w protokole odbioru zastrzeżenia dotyczące sieci elektrycznej. Uważano, że być może trzeba będzie ją wymienić[10]. Koszt przebudowy byłego browaru przekroczono o 2 445,4 tys. zł i wyniósł 3 420,4 tys. zł.[11] W 1960 r. oceniano koszt budowy winiarni na 4 153 375 zł.[12]

Od 22 czerwca 1959 r. przystąpiono do produkcji nastawów. Wówczas dyrektorem zakładu był Józef Betliński. Do 20 lipca 1959 r. nastawiono 85 tys. litrów wina, do 1 listopada 1959 r. – 165 tys. litrów (wino czerwone słodkie pod nazwą „Górośląskie”, wino czerwone półsłodkie „Barycz”, wino białe słodkie, wino białe półsłodkie). Pierwszy rozlew nastąpił 15 lub 18 października 1959 r.[13] Do końca roku zamierzano przekazać do sprzedaży 125 tys. butelek wina[14]. W 1959 r. głównymi odbiorcami wytworów winiarni były: CHZ Gdańsk, Warzywa-Owoce Wrocław, PZGS Strzelce Krajeńskie, GS-y woj. wrocławskiego, PSS Góra Śląska i Spółdzielnia Inwalidów „Jedność” w Górze. Jednak planu produkcji w tym roku nie wykonano na skutek opóźnionego terminu oddania zakładu do użytku[15].

Podczas Wiosennych Targów Krajowych w Poznaniu w 1960 r. zawarto transakcje handlowe na sprzedaż wina z CHZ Gdańsk i Warzywa-Owoce Wrocław oraz umowy na dostawy owoców na 1960 r. z Spółdzielnią Ogrodniczą w Grójcu, WZGS woj. warszawskiego i OZH Gdańsk. Podczas tych targów zatwierdzono cenę na wino markowe o nazwie „Baszta Górowska”[16].

Wytwórnia win nie posiadała wystarczającej liczby zbiorników na magazynowanie moszczu, więc przystąpiono do ich budowy. Wykonawcą było Powiatowe Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane w Górze[17].

Dla pierwszej połowy lat 60. mamy informacje, jakie wina i w jakiej ilości wytwarzano, co pokazuje poniższa tabela.

Wyroby górowskiej winiarni w latach 1961-1966 (w tysiącach litrów)

 

Nazwa wyrobu	Wino owocowe białe słodkie	Wino owocowe czerwone słodkie	Wino owocowe półsłodkie	Wino owocowe „Orle”	Wino owocowe „Grunwald”	Razem
1961	224,9	245,5	–	21,6	–	492,2
1962	186,4	172,8	–	103,9	92,1	555,2
1963	224,9	245,5	–	21,6	–	492,0
1964	245,5	273,6	–	0,3	31,4	550,9
1965	287,6	192,4	–	75,4	–
1966	288,6	228,5	–	9,6	–
Źródło: APL – PIS Góra Śląska 23, 24

Mamy jeszcze ogólne dane dla r. 1968. Wówczas winiarnia wyprodukowała 310,1 tys. litrów wina.

W 1966 r. PPRN postanowiło przekazać z dniem 1 stycznia 1967 r. Górowskie Zakłady Spożywcze Przemysłu Terenowego, czyli browar i winiarnię, na rzecz PMRN
w Legnicy. Miały wejść w skład Legnickich Zakładów Piwowarsko-Słodowniczych Przemysłu Terenowego[18]. Termin przekazania się przesunął. Sama operacja rodziła obawy przed likwidacją obydwu zakładów[19].

Nie wiadomo, czy winiarnię podporządkowano PMRN w Legnicy (browar tak), albowiem w 1968 r. funkcjonowała w ramach Kłodzkich Zakładów Spożywczych[20]; przynajmniej do 1970 r.[21] Następnie była częścią Bolesławieckich Zakładów Przetwórczych „Las”, potem Wrocławskiego Przedsiębiorstwa Produkcji Leśnej „Las” prawdopodobnie do 1978 r. włącznie, a po utworzeniu województwa leszczyńskiego – Poznańskiego Przedsiębiorstwa Produkcji Leśnej „Las”.

W połowie lat 60. zakład odczuwał stały brak opakowań szklanych i brak środków inwestycyjnych dla koniecznej wymiany zużytych urządzeń[22].

Na początku lat 80. winiarnia pozyskiwała surowiec z plantacji róży pomarszczonej (fałdzistoliściastej) znajdujących się pod Wikliną i Czarnkowem, zarządzanych przez Lasy Państwowe, oraz kupowała jarzębinę, co pozwalało jej wytwarzać wina markowe, ale ilość tego surowca nie wystarczała na całoroczna produkcję. Byli zmuszeni wytwarzać wina oparte na moszczu jabłkowym[23].

Zakład pracował w trudnych warunkach lokalowych, zwłaszcza dotyczyło to hali rozlewu. Plany jej wybudowania przekreśliła negatywna decyzja konserwatora zabytków. Na przejęcie przyległego targowiska nie zgodziły się władze lokalne. Te decyzje przekreśliły możliwości modernizacji zakładu, a warunki terenowe i lokalowe wymusiły wykonywanie zadań – jak określił ówczesny kierownik zakładu Henryk Bakuła – sposobem manufaktury[24]. Pełnił tę funkcję w latach 70. i 80. z roczną przerwą 1986-1987, wówczas pełniącym obowiązki kierownika był Jarosław Szypiłło. Przed Henrykiem Bakułą stanowisko kierownika piastował Julian Grzemski.

W 1986 r. winiarnia zaczęła przeżywać trudności tak jak inne zakłady wytwarzające wina owocowe. Zmniejszył się zbyt na ich wyroby. Nie wynikało to – w przypadku Góry – z pogorszenia jakości produktu lub małego zróżnicowania wytworów winiarni. W porównaniu z innymi zakładami wina były tanie[25]. Trudności ze zbytem okazały się przejściowe, bo w 1987 r. o nich nie wspominano.

Winiarnia nadal kupowała moszcz, bo miała małe zdolności magazynowania surowca i wina leżakującego. Posiadała 60 zbiorników („tanków”) o pojemności ok. 14 tys. litrów. Zamówiono na 1986 r. 15 dalszych zbiorników, ale producent zastrzegł, że z zamówienia się nie wywiąże[26].

W 1987 r. winiarnia wytwarzała wina owocowe oparte na surowcach krajowych takich jak jabłka, porzeczka, truskawka, jarzębina, róża i inne. Część skupowano w zakładzie, część kupowano w Spółdzielniach Ogrodniczo-Pszczelarskich lub PGR-ach. Nadal z powodu zbyt małej pojemności zbiorników nabywano moszcz w innych przedsiębiorstwach[27].

Winiarnia nie mogła zwiększyć produkcji z różnych powodów: nasycenie rynku winem popularnym, uzyskano już maksymalną wydajność maszyn i urządzeń, brak możliwości rozbudowy zakładu ze względu na usytuowanie w centrum miasta, niewystarczająca pojemność zbiorników[28].

Dla pierwszych lat funkcjonowania winiarni nie mamy danych o liczbie zatrudnionych, jedynie dla Górowskich Zakładów Spożywczych: 1962 – 90, 1963 – 82, 1964 – 95, 1965 – 124. W 1968 r. w winiarni pracowało 35 osób, w 1986 – 33, 1987 – 32. Ze względu na posiadane drewniane kadzie zakład zatrudniał bednarza – pana Żankowskiego.

Pod koniec lat 80. wojewoda leszczyński Józef Poniecki zgłosił ówczesnemu premierowi wniosek o przekazanie dwóch górowskich zakładów – winiarni i zakładu „Las” – do Zakładów Przemysłu Spożywczego w Kościanie. Przyłączenie ich spotkało się z ostrym protestem ówczesnych władz lokalnych Góry: Decyzja ta została podjęta bez jakichkolwiek konsultacji i rozmów z Radą Narodową Miasta i Gminy w Górze i kierownictwami partii i stronnictw politycznych. Jesteśmy tym działaniem zaskoczeni i oburzeni. […] Rada Narodowa Miasta i Gminy w Górze zgodnie z postanowieniem prezydium wraz z kierownictwem wymienionych zakładów i kierownictwem partii i stronnictw politycznych tj. PZPR, ZSL, SD i radnymi WRN naszego terenu oraz PRON zgłaszają sprzeciw do podjętej decyzji przyłączenia wymienionych zakładów do Przedsiębiorstwa w Kościanie i prosimy Obywatela Wojewodę o podjęcie skutecznych działań u premiera Rządu PRL w celu zmiany decyzji tj. pozostawienia naszych górowskich zakładów w gestii Rady Narodowej Miasta i Gminy w Górze. Pismo to podpisał przewodniczący Rady Narodowej Miasta i Gminy w Górze Adam Górny[29]. Protest ten nie zmienił krzywdzącej Górę decyzji.

Zarząd Miejski Góry 28 maja i 7 listopada 1991 r. występował o komunalizację tych przedsiębiorstw, 16 grudnia 1991 r. odmówiono. Jednakże wcześniej, nie informując górowskich władz, przekazano nieodpłatnie grunty i budynki Zakładom Przemysłu Spożywczego w Kościanie. O tym przekazaniu informacja dotarła do Góry 2 grudnia, już po uprawomocnieniu tej decyzji. Przedsiębiorstwo kościańskie natychmiast wystawiło je na sprzedaż. 9 grudnia w „Rzeczpospolitej” ukazało się ogłoszenie. Wówczas do sprzedaży nie doszło[30].

W ocenie Zarządu Miejskiego przekazanie przedsiębiorstw nastąpiło z naruszeniem prawa. Przedsiębiorstwo w Kościanie stało się właścicielem, bo oświadczyło, że budynki zostały przez nich wzniesione lub kupione. Podczas sesji Rady Miejskiej 19 grudnia
1991 r. radca prawny urzędu stwierdził: Złożone zostało fałszywe oświadczenie woli, bo jak można uwierzyć komuś, że coś wybudował czy nabył ze środków własnych, kiedy obiekty te istniały przed wojną, a nie ma dowodu na to, że w międzyczasie zapłacił, bo takim dokumentem nie okazali się.[31] Potwierdził to biegły leszczyńskiego urzędu skarbowego, ale mimo złamania prawa nie można już było tej decyzji cofnąć. 29 kwietnia 1992 r. na nadzwyczajnym zebraniu Zarząd Miejski uznał za bezcelowe dalsze starania o były browar i winiarnię.  21 maja w „Rzeczpospolitej” ukazało się ogłoszenie o sprzedaży: winiarni za 7,5 mld zł, byłego browaru za 2 mld zł.[32]

W 1993 r. za 4,5 mld zł nabyła ją spółka dwóch firm górowskich – PSS „Społem” i mleczarni[33]. Wówczas właścicielem winiarni była Spółka Cywilna Mleczarnia PSS Winiarnia w Górze (ul. Targowa 3). Po półtora roku odsprzedano ją przedsiębiorcom z Kalisza[34], którzy po pewnym czasie zbankrutowali, co doprowadziło do jej likwidacji. Na miejscu winiarni powstał i funkcjonuje supermarket Netto.

Mirosław Żłobiński

Pierwodruk: „Kwartalnik Górowski” 2018-2019 nr 65-66 s. XXIX-XXXIII

 

[1] APW: PPRN Góra Śląska 302.

[2] APW: PPRN Góra Śląska 307 s. 191 („Sprawozdanie Górośląskich Zakładów Wielobranżowych Przemysłu Terenowego w Górze Śląskiej” z 23 czerwca 1957 r., s. 191-194.

[3] ibidem, s. 193.

[4] APW: PPRN 330 s. 299.

[5] APW: PPRN Góra Śląska 330 s. 184 („Sprawozdanie z działalności Górośląskich Zakładów Spożywczych Przemysłu Terenowego w Górze” z 26 maja 1960 r., s. 181-184).

[6] APW: PPRN Góra Śląska 330 s. 30.

[7] APL: KP PZPR Góra Śląska 40 s. 169.

[8] APW: PPRN Góra Śląska 330 s. 181.

[9] APW: PPRN Góra Śląska 330 s. 181.

[10] APW: PPRN Góra Śląska 324 s. 184-187 („Sprawozdanie z realizacji inwestycji i uruchomienia Wytworni Win”
z 20 sierpnia 1959 r.)

[11] APW: PPRN Góra Śląska 324 s. 184.

[12] APW: PPRN Góra Śląska 330 s. 182.

[13] APW: PPRN Góra Śląska 330 s. 181.

[14] APW: PPRN Góra Śląska 324 s. 187; APW: PPRN Góra Śląska 18 s. 154 („Sprawozdanie z przebiegu prac na Winiarni i z sytuacji finansowej przedsiębiorstwa” z 18 listopada 1959 r.)

[15] APW: PPRN Góra Śląska 330 s. 182.

[16] APW: PPRN Góra Śląska 330 s. 184.

[17] APW: PPRN Góra Śląska 330 s. 184.

[18] APW: PPRN Góra Śląska 375 s. 151-152 (24 listopada 1966 r.)

[19] APW: PPRN Góra Śląska 377 s. 47-49(19 stycznia 1967 r.)

[20] APL: PIS Góra Śląska 24 s. 454-455 (sprawozdanie z grudnia 1968 r.)

[21] APL: PMRN Góra Śląska 83 s. 41 (2 marca 1970 r.)

[22] APW: PPRN Góra Śląska 358 s. 173 („Informacja z wyników gospodarczych i finansowych Górowskich Zakładów Spożywczych Przemysłu Terenowego za I półrocze 1964 r.” z 20 sierpnia 1964 r.; s. 172-182).

[23] APL: KM-G PZPR Góra 29 s. 112 (pismo z 17 lutego 1983 r.)

[24] APL: KM-G PZPR Góra 29 s. 112 (pismo z 17 lutego 1983 r.)

[25] APL: KM-G PZPR Góra 32 s. 201 („Informacja dot. działalności gospodarczej i politycznej Wytwórni Win w Górze” z 18 sierpnia 1986 r.; s. 201.

[26] APL: KM-G PZPR Góra 32 s. 201 („Informacja dot. działalności gospodarczej i politycznej Wytwórni Win w Górze” z 18 sierpnia 1986 r.; s. 201.

[27] APL: KM-G PZPR Góra 33 s. 324 („Działalność społeczno-gospodarcza i polityczna za okres od stycznia do czerwca 1987 oraz zamierzenia inwestycyjno-modernizacyjne Wytwórni Win w Górze” z 9 lipca 1987 r.; s. 324-325).

[28] APL: KM-G PZPR Góra 33 s. 324 („Działalność społeczno-gospodarcza i polityczna za okres od stycznia do czerwca 1987 oraz zamierzenia inwestycyjno-modernizacyjne Wytwórni Win w Górze” z 9 lipca 1987 r.; s. 324-325).

[29] APL: UMiGG 434 s. 2-3 (z 13 lutego 1989 r.)

[30] M. Żłobiński, Grabież, „Przegląd Górowski” 1992 nr 1 s. 1, 5.

[31] „Protokół Nr XII/91 z odbytych obrad Rady Miejskiej Góry w dniach 19 grudnia 1991 i 17 stycznia 1992 roku” s. 12 (kopia w posiadaniu Autora).

[32] M. Żłobiński, Grabież w majestacie prawa, „Przegląd Górowski” 1992 nr 4 s. 1; M. Żłobiński, Browar i winiarnia – ciąg dalszy, „Przegląd Górowski” 1992 nr 11 s. 6; M.Ż., [Winiarnia i były browar]. Wiadomości Gminne, „Przegląd Górowski” 1992 nr 2 s. 2.

[33] ECH, Zmiana właściciela. Wiadomości Gminne, „Przegląd Górowski” 1993 nr 2 s. 2.

[34] G.A.T., Winiarnia znów zmieniła właściciela, „Przegląd Górowski” 1994 nr 14 s. 3.